DTÖ, hükümetlerin iç ticaret yasalarını ve düzenlemelerini nasıl yapacakları konusunda kurallar koyan, toplu görüşmeler yoluyla ülkeler arasında ticari ilişkileri geliştiren bir organizasyondur. Temel prensibi ise ayrımcılık yapmama (non-discrimination), mütekabiliyet (reciprocity), bağlayıcı ve uygulanabilir taahhütler (binding and enforceable commitments), şeffaflık (transparency) ve güvenlik değerleridir (safety values).
Dünya Ticaret Örgütü ikinci dünya savaşından beri GATT (Ticaret ve Tarifeler Üzerine Genel Anlaşma) antlaşmaları çerçevesinde yürütülen uluslararası ticareti geliştirme çabalarının ulaştığı son noktadır. Geçtiğimiz yaklaşık 20-30 yıllık dönem boyunca, çift taraflı ve bölgesel serbest ticaret anlaşmalarının (STA) sayısı hızla artmıştır. DTÖ 1 Ocak 1995 tarihinde kurulmuştur. DTÖ'nün kuruluşuna önderlik eden görüşmeler Uruguay Round toplantılarıyla (1986-1994) olmuştur. Buna karşılık DTÖ düşüncesi, ilk kez 1944 yılında İMF ve Dünya Bankası'nın kuruluşuna önderlik eden Bretton Woods konferansı sırasında olmuş ve İngiliz ekonomist John Maynard Keynes tarafından dile getirilmiştir. ABD Hazine Bakanı Henry White’ın hazırladığı planın kabulü üzerine, Ticaret ve Tarifeler Üzerine Genel Anlaşma (General Agreements on Trade and Tariffs- GATT) oluşturulmuştur. Zaman içinde yaşanan gelişmeler ile GATT DTÖ’ye dönüştürülmüştür.
DTÖ’nün amacı ülkeler arasındaki ticari akımların mümkün olduğunca öngörülebilir, serbest ve olağan olması için gerekli çerçeveyi oluşturmak ve bu amaca yönelik kuralları koymaktır. Bu anlamda DTÖ ülkeler arasındaki ticaretin küresel kurallarını koymaya çalışmaktadır.
DTÖ’nün başlıca üç organı vardır:
- Bakanlar Konferansı: En az iki yılda bir toplanan ve üye ülkelerin bakanları düzeyinde temsil edildikleri bir çeşit yasama organıdır.
- Genel Konsey: Günlük yönetim kararlarını alan ve düzenli olarak toplanan bir çeşit yönetim kuruludur. Bu konseyin üyeleri normal olarak DTÖ üyesi ülkelerin DTÖ nezdindeki büyükelçileri veya delegasyon başkanlarıdır. Buna karşılık bazı hallerde üye ülkelerden gelen resmi görevliler de bu toplantılara katılırlar.
- DTÖ Genel Direktörü ve ona bağlı memurlar.
Bunların dışında mallar konseyi, hizmetler konseyi ve fikri mülkiyet hakları konseyi gibi üç önemli konseyi daha vardır.
DTÖ, yönetiminde gelişmekte olan ülkelerin en çok söz sahibi olduklan uluslararası kuruluştur. İMF ve Dünya Bankası’ndan farklı olarak bir ülke-bir oya imkan vermesi anlamında demokratiktir. Güvenlik Konseyi’nin beş daimi üyesinin veto gücüne sahip olduğu Birleşmiş Milletler’dekinden farklı olarak, DTÖ’deki hiçbir üyenin veto yetkisi yoktur. DTÖ bünyesindeki gelişmekte olan ülkeler sayısal avantajları nedeniyle, İMF ve Dünya Bankası’nda olduğundan çok daha fazla ağırlığa sahiptirler.
Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), GATT'ın fiili (de facto) kurumsal yapısı bir kenara bırakılırsa, dünya ticareti açısından gerçek bir kurum hüviyetine sahip ilk oluşumdur. DTÖ'nun asıl işlevi Uruguay Round sonrası ortaya çıkan çeşitli anlaşmalara, hukuki ve kurumsal anlamda bir tür çerçeve oluşturmaktır.
DTÖ, Dünya Bankası ve IMF ile aynı uluslararası hukuki statüye sahiptir. DTÖ'nun kendisine yüklenen beş önemli fonksiyonu vardır:
- Anlaşmanın ve anlaşmaya bağlı çok taraflı ticaret Anlaşmalarının yürütülmesini ve idaresini sağlamak,
- Üye ülkelerin aralarındaki ticaret ilişkilerinde müzakere ortamı oluşturmak,
- Anlaşmazlıkların çözümü mekanizmasını işletmek,
- Ticaret politikası inceleme mekanizmasını (TPİM) işletmek,
- Küresel bazda iktisat politikaları oluşumuna katkıda bulunmak için IMF ve Dünya Bankası ile işbirliği yapmak.
DTÖ’nün an itibariyle 164 üyesi vardır. Temmuz 2020’de DTÖ’ye gözlemci üye olarak katılan Türkmenistan Kasım 2021’de tam üyelik için başvuru yapmıştır.
Nurmurat Mommayev,
Marmara Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Doktora Adayı, İstanbul, Türkiye
